Beklenti Etkisi Nedir?

Yazar: Nisan İlayda Kocaman

Beklenti etkisi, diğer bir deyişle “kendini gerçekleştiren kehanet” insanların başka insanlara, beklentilerine uygun davranmalarını sağlayacak şekilde davranmaları olarak tanımlanmaktadır.

Kendini gerçekleştiren kehanet, başlarda durumun yol açtığı sonucu açıklayan bir tanımlamadan ibaretken, zamanla bu tanımlamayı gerçeğe dönüştürür hale gelmektedir.

Kavramdan ilk olarak, toplum bilimci Robert Merton (1948) bahsetmiştir. Ve, kendini gerçekleştiren kehanet kavramını da ilk kendisi kullanmıştır.

Kendini gerçekleştiren kehanet süreci içinde, önemli bir diğer kavram, kalıpyargılardır. Kalıpyargılar, kişinin sosyal gruplara karşı oluşturduğu bilgi, inanç ve beklentileri içeren bir bilişsel yapıdır. Kişiler, bu bilişsel yapıları, sonradan öğrenmektedir. Kişiler, bu bilişsel yapıları oluşturmaya başladığında, yani kalıpyargılar geliştirmeye başladıklarında, kendini gerçekleştiren kehanet süreci de devreye girmektedir.

Örnek vermek gerekirse, toplumun geneli düşünüldüğünde, yeni tanışılan bir insan ya da bir grup insana samimi ya da sıcak davranma eğilimi, onlara karşı temkinli olma ya da bu insan/ insanların zararlı olabileceğini düşünme eğilimine göre daha düşük olacaktır. Sonuç olarak, karşıdaki grup da,

bu davranış paternine göre, karşıt bir davranış geliştirecek ve muhtemelen samimi davranmak yerine daha şüpheci bir tutum geliştirecektir. Böylece, beklentimiz, temelde bizim davranışımız doğrultusunda şekillenmiş olsa da, alacağımız yanıtı da beraberinde getirmiş olacaktır.

Bir başka örnek, okulda ya da ailesi tarafından sürekli, “sen zaten başarısızsın, matematikten de anlamıyorsun, hayatta nasıl iyi yerlere gelebilirsin ki?” cümleleriyle motivasyon düşüklüğü yaşayan bir öğrenci düşünelim. Bu öğrenci, zamanla bir güdülenme kaybı yaşayacak, motivasyonu düşecek ve sonuç olarak “ben zaten başarısızım” önermesine kendi de inanacaktır. İşte, bir başka kendini gerçekleştiren kehanet örneği.

Buna ek olarak, bir de kendini gerçekleştirmeyen kehanet kavramından söz edilir. Yani, bazı durumlarda kehanetin aksi de söz konusu olabilmektedir. Fakat, yapılan analiz çalışmalarında, kendini gerçekleştiren kehanetin kural, kendini gerçekleştirmeyen kehanetin ise, istisna olduğu sonucuna varılmıştır.

Sonuç olarak, kendini gerçekleştiren kehanet kavramını, toplumumuzda hatta yakın çevremizde dahi sıklıkla görebilmeniz mümkündür. “Ne ekersen onu biçersin.” “İyi düşün, iyi olsun.” sözlerinin bilimsel bir dayanağı mevcuttur ve aslına bakarsanız pek de boşuna söylenmiş sözler değillerdir.

KAYNAKÇA

A. Demirtaş Madran. (2012). Temel Beklenti Etkisi: Kendini Gerçekleştiren Kehanet. Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar, sf: 29-40.

Demirtaş, H. A., (2004) “Sosyal Sınıflandırma, Kişilerarası Beklentiler ve Kendini Doğrulayan Kehanet”, İletişim Araştırmaları, 2(2), s. 33-53.

O. Balcı. (2018). Kendini Gerçekleştiren Kehanet Kavramini Anlamak. Sosyal Bilimler Dergisi, sf: 500-510.